مجموعه دهان و دندان‌ها به عنوان دروازه ورود غذا و آغازگر روند هضم و جذب غذا نقش بسیاری در آماده‌سازی نیازمندی‌های غذایی انسان به عهده دارند و بدون عملکرد درست این بخش از بدن و همکاری و مشارکت آن، تامین نیاز‌های غذایی انسان ممکن نیست .
امام صادق (ع) می‌فرمایند: مسواک زدن دوازده فایده دارد: از سنت‌های پیامبر (ص) است، دهان را پاکیزه می‌کند وسیله افزایش روشنایی چشم است، خدای مهربان را خشنود می‌کند، دندان‌ها را سفید می‌کند، لثه‌ها را محکم می‌کند، اشتهاآور است، بلغم را از بین می‌برد، حافظه را زیاد می‌کند، ثواب حسنات را ده چندان می‌کند، باعث شادمانی فرشتگان می‌شود، زردی دندان‌ها را زدوده و از جرم و پوسیدگی دندان جلوگیری می‌کند .
● وظایف دندان‌ها
دندان ها در سه عمل زیر نقش حیاتی بر عهده دارند .
۱) جویدن
۲) صحبت کردن
۳) حفظ زیبایی صورت
● انواع دندان
معمولا دندان ها را بر اساس وظیفه ای که دارند در سه گروه قرار می دهند .
الف) دندانهای پیشین که عمل بریدن غذا را برعهده داشته و در زیبایی نقش موثری برعهده دارند .
ب) دندانهای نیش که عمل پاره کردن غذا را انجام می‌دهند .
ج) دندانهای آسیا که عمل له کردن و نرم کردن غذا را بر عهده دارند .
● اهمیت دندانهای شیری و دائمی
هرفردی در طول زندگی دارای دو دسته دندان می‌باشد، شیری و دائمی :
دندانهای شیری از شش ماهگی تا دو و نیم‌سالگی رشد می‌کنند و از ۶ تا ۱۲ سالگی به مرور می‌افتند و به جای آنها دندانهای دایمی رویش می‌کنند که این دندان‌هاتا پایان عمر در دهان باقی می‌مانند .
● بوی بد دهان و علل آن
تاثیر نامطلوبی که بوی بد دهان در شخصیت یک فرد می‌گذارد با هیچ چیز قابل مقایسه نمی‌باشد. منشا بوی دهان که تحت هر شرایطی آزاردهنده است، عبارتند از :
۱) بوی موادی که احتمالا در طی روز مصرف کرده باشیم از قبیل سیر، پیاز، سیگار و …
۲) بوی نامطبوع ناشی از بهداشت دهان و دندان ضعیف
۳) بوی ناشی از حلق و لوزه‌ها و سینوس‌های فکی که در کل به عنوان مجاورات دهان و دندان از آنها یاد می‌شود .
۴) بوی ناشی از بیماری‌های سیستمیک از قبیل آبسه های ریه، دیابت، ناراحتی‌های گوارشی و غیره .
در یک دید کلی بوی دهان حتما علتی دارد و اینطور نیست که بگوییم دهان فلانی بد بو است. دهان هر انسانی با هر نژاد و ملیتی در شرایط سالم نباید بویی داشته باشد، اگر بویی مشاهده می‌شود صد در صد علتی دارد که نمی‌تواند خارج از این چهار موردی که ذکر شد باشد .
● پلاک میکروبی و پوسیدگی دندان
پس از خوردن غذا و مواد قندی اگر تمیز کردن دندان‌ها صورت نگیرد روی سطوح دندان‌ها یک لایه میکروبی بی‌رنگ، بسیار چسبنده و حاوی خرده های مواد غذایی، مواد قندی و میکروب‌های داخل دهان تشکیل می‌شود که به آن پلاک میکروبی می‌گویند .
پلاک میکروبی با آب به تنهایی پاک نمی‌شود بلکه با مسواک و نخ دندان می‌توان آن را از سطوح دندان برداشت. در صورتی که به طور مرتب مسواک نزنید، پلاک به مرور تبدیل به یک لایه سخت و قابل دیدن به نام جرم دندان می‌شود .
● پوسیدگی دندان
دندان‌ها بیشتر در سه منطقه دچار پوسیدگی می‌شوند، زیرا در این مناطق پلاک میکروبی بیشتر تشکیل شده و باعث پوسیدگی می‌شوند .
۱) شیار‌های سطح رویی دندان‌ها
۲) سطوح کناری دندان‌ها (سطوح بین دندانی )
۳) ناحیه اتصال لثه به دندان
● بهداشت دهان و دندان
▪ خمیر دندان
در رعایت بهداشت دهان و دندان، نوع خمیر دندان حداقل نقش را دارد. واقعیت این است که همه خمیردندان‌ها شامل این مواد هستند: مواد شوینده، مواد ساینده، مواد کف‌کننده، مواد خوشبوکننده، مواد حاوی فلوراید و یک ماده‌پایه‌ای که ماده اصلی خمیر دندان را تشکیل می‌دهد .
همه خمیر دندان‌ها این مواد را دارند و فرقی که با هم دارند جزئی بوده و بسته به نوع مواد خوشبوکننده و یا نوع بسته بندی خمیر دندان‌ها می‌باشد که این اختلاف هم نقش چندانی در بهداشت دهان و دندان بازی نمی کند .
▪ نوع مسواک
نوع مسواک بر خلاف خمیر دندان، از اهمیت فوق‌العاد‌ه‌ای برخوردار است. چرا؟ چون نقش اساسی در بهداشت دهان و دندان را دارد. شما بدون خمیر دندان می‌توانید به‌خوبی دندان‌ها را تمیز کنید اما اگر مسواک خوبی نداشته باشید، این امر غیرممکن است. برای همین سعی می‌کنیم شرایط یک مسواک خوب را برایتان بگوییم .
یک مسواک خوب آن است که بعد از اینکه مدتی استفاده شد، پرزهای آن پخش و پلا نشود. مسواک اگر خوب باشد به جای اینکه در طی دو هفته حالت خود را ازدست بدهد، سه تا چهار ماه بدون اینکه پرزهایش مشکلی پیدا کند، کار می‌کند. چرا باید به پرزهای مسواک اهمیت بدهیم؟ زیرا تمیز کردن دندان‌ها وقتی میسر است که پرزهای مسواک حالت ارتجاعی خود را از دست نداده باشد. خاصیت ارتجاعی پرزهای مسواک به این حالت گفته می‌شود که وقتی پرز مسواک راخم کردید، به حالت اولیه خود برگردد. این حالت باعث می‌شود که پرزها مواد غذایی را به خوبی تمیز کنند. اگر این حالت نباشد، پرزهای مسواک موقعی که بر روی دندان می‌کشیم به جای اینکه مواد غذایی را تمیز کنند. از روی آن سر می‌خورند و رد می‌شوند .
▪ انتخاب نوع مسواک
ـ مسواک باید رشته‌های نایلونی داشته باشد .
ـ رشته‌های مسواک باید نرم یا متوسط باشد .
ـ اندازه سر مسواک باید متناسب با دهان فرد باشد و همچنین لازم است مسواک کودکان کوچکتر از بزرگسالان باشد .
▪ مسواک برقی
مسواک‌ها با طرح های گوناگون در دسترس هستند. استفاده از مسواک‌های برقی به جای مسواک دستی امروزه موردتوجه قرار گرفته است. طرح‌های جدید مسواک‌های برقی امکان برداشت آسان تر پلاک را داده است. اگر چه به طور کلی مسواک‌های برقی نسبت به مسواک‌های دستی برتری ندارند، ولی در برخی افراد مانند بیماران ناتوان و بیماران بستری در بیمارستان، افرادی که از وسایل ارتودنسی ثابت استفاده می‌نمایند و برای ترغیب کردن بچه‌ها به مسواک زدن مفید می‌باشند .
▪ نخ دندان
نخ دندان می‌تواند موم دار یا بدون موم باشد. در حال حاضر استفاده از نخ دندان بدون موم رایج‌تر است زیرا گفته می‌شود الیاف این نوع نخ دندان در حین کار از هم باز شده و باعث برداشت پلاک و مواد زائد بیشتری می‌شود. بدین ترتیب فضا‌های بین دندانی را تمیزتر می‌نماید .
● عوامل موثر در آسیب‌پذیری دندان
الف) شکل ظاهری دندان: دندان‌هایی که دارای شیارها و فرو رفتگی‌هایی در سطح جونده می‌باشد که محل مناسبی برای جذب و نگهداری میکروب‌ها و مواد غذایی است، حتی با مسواک زدن نیز به‌طور کامل تمیز نمی‌شوند و مستعد پوسیدگی هستند .
ب) زمان آهکی شدن: در زمان آهکی و ساخته شدن دندان‌ها عوامل مختلفی می‌تواند باعث ایجاد نقص ساختمانی هم در مینا و هم در عاج دندان شود که این بافت‌ها تا حدی مقاومت کمی نسبت به عوامل پوسیدگی زا دارند .
ج) زمان رویش و نوع رویش: دندانهای دائمی در پنج و نیم تا هفت سالگی رویش می‌یابد و اکثر والدین آنها را شیری به حساب آورده و مراقبت کمتری از آن به عمل می‌آورند، یک تا یک و نیم سال نیز طول می‌کشد تا در تماس با دندان مقابل قرار گیرد. در این مدت به علت فقدان فعالیت عمل جویدن توسط این دندان و عدم وجود مهارت لازم در کودک برای تمیز کردن آن، درشرایط مستعدکنند‌ه‌ای برای پوسیدگی ایجاد می‌شود .
د) تکامل پس از رویش: از آنجایی که در یک دوره ۱۸ تا ۲۴ ماهه این دندان‌ها در محیط دهان به بلوغ و تکامل می‌رسند، احتمال پوسیدگی دندان در این مدت بسیار است .
هـ) عدم رعایت بهداشت دهان و دندان توسط والدین :
● روش‌های پیشگیری از پوسیدگی دندان :
۱) کنترل پلاک با رعایت بهداشت دهان و دندان و استفاده صحیح از مسواک و نخ دندان
۲) دریافت فلوراید کافی
۳) سیلانت‌تراپی (شیار پوش )
۴) تغذیه مناسب
۵) کاهش میزان مصرف مواد قندی
۶) کاهش تعداد دفعات مصرف مواد قندی
۷) استفاده از مواد قندی به همراه وعده های اصلی غذا
۸) مصرف شیر، لبنیات و مواد غذایی حاوی فلوراید (چای -ماهی )
۹) استفاده از میوه‌ها و سبزی‌های تازه مثل سیب، هویج و کاهو
● نقش فلوراید در پیشگیری از پوسیدگی :
۱) اضافه نمودن فلوراید به آب آشامیدنی .
۲) زمانی که دسترسی به آب‌های آشامیدنی حاوی فلوراید نباشد می‌توان از قرص های حاوی فلوراید استفاده نمود .
۳) استفاده از فلوراید به صورت موضعی .
۴) فلوراید تراپی به صورت موضعی باید از دو و نیم تا سه سالگی با دندانهای شیری شروع شود .
۵) دهان‌شویه‌های حاوی فلوراید: گزارش‌های فراوانی در مورد تاثیر دهان‌شویه‌های حاوی فلوراید وجود دارد؛ گزارش نموده‌اند که بر اثر استفاده از دهان‌شویه‌های حاوی فلوراید میزان میکروب‌های موجود روی مینا به‌طور چشمگیری کاهش می‌یابد .
۶) فلوراید در شیر: استفاده از شیر‌های حاوی فلوراید نیز نتایج مطلوبی در کاهش پوسیدگی به دنبال دارد .
● فیشور سیلانت ( مواد مسدود کننده شیارها )
گزارش‌هایی درباره استفاده از مواد مسدودکننده شیارها منتشر شده که موجب گردیده است، علاقه زیادی به استفاده از این مواد به وجود آید. بعضی شواهد نشان می‌دهد که اگر مواد مربوطه به طور صحیح و شیارها دقیقا و بدون هیچ‌گونه نشت مسدود گردند، میزان پوسیدگی شیارها تا یکی دو سال بعد کاهش می‌یابد .
● ترومای دندان چیست ؟
ضربه به دندان‌ها براثر افتادن بچه در موقع بازی، کتک کاری و تصادف با وسایل نقلیه که باعث آسیب به دندان‌ها می‌شود را ترومای دندانی می‌گویند .
دندانهای شیری به علت سن کم کودک آمادگی زیادی برای پذیرش ضربه دارند. مطالعات نشان می‌دهد که ۳۰ درصد کودکان زیر هفت سال دارای سابقه ضربه به دندانهای شیری می‌باشند .
در سن ۶ تا ۲ ۱ سالگی که دوره‌ای پرجنب و جوش برای کودک به شمار می‌رود، میزان صدمات افزایش می‌یابد به طوری که اکثر صدمات وارده به دندانهای قدامی مخصوصا دندانهای قدامی میانی فک بالا می‌باشد. امروزه به علت افزایش تحرک و فعالیت ورزشی، پسران دو برابر دختران در معرض صدمات قرار دارند .
● اقدامات لازم درهنگام بیرون افتادن دندان :
▪ ابتدا دندان را پیدا کنید .
▪ برای برداشتن دندان آن را از ناحیه تاج بگیرید و به ریشه دندان دست نزنید .
▪ با فشار ملایم آب ولرم آن را بشویید، درموقع شستن روی ریشه نباید دست یا پارچه کشید زیرا الیاف نگهدارنده آسیب می‌بینند .
▪ در صورت امکان دندان را در حفره خود قرار دهید (در صورتی که محل دندان آسیب زیادی ندیده باشد )
▪ در صورتی که قادر به قرار دادن دندان در محل خود نمی‌باشید، آن را در یک لیوان شیر یا آب جوشیده سرد قرار دهید. در صورت در دسترسی نبودن، از آب معمولی یا دستمال تمیز مرطوب استفاده کنید. توجه داشته باشید هیچ وقت دندان را در محیط خشک نگهداری نکنید .
● راه‌های پیشگیری از ضربه (تروما )
پیشگیری همیشه مقدم بر درمان است. روش هایی که می‌توانند شیوع صدمات را کاهش دهند، عبارتند از :
۱) آموزش مخصوصا آگاه نمودن معلمان، والدین و دانش آموزان نسبت به نحوه پیشگیری از صدمات تروماتیک و تعلیم روش‌هایی که عوارض ناشی از این صدمات را کاهش می‌دهد .
۲) مراقبت از دانش‌آموزان از جمله در برابر افتادن و مشاجره کودکانه
۳) استفاده از کمربند‌های محافظت کننده و تهیه صندلی‌های مطمئن برای اتومبیل .
۴) استفاده از محافظ‌های دهانی .